Jezuïeten proberen de boom van de hervorming om te hakken, anoniem, 1618, ets en gravure, plaatrand: hoogte 276 mm × breedte 323 mm, Rijksmuseum Amsterdam, RP-P-OB-78.833. Een stoet van jezuïeten gewapend met bijlen probeert de boom van de hervorming om te hakken, ca. 1600-1620. De boom ontspringt aan het lichaam van Martin Luther. Op de achtergrond zien we de machinaties van de jezuïeten, links de hellemond en duivels. De prent hoort bij een pamflet met de titel Der Jesuiten Ankunfft / Blutdurstige Ratschläg und Practica uit 1618 naar aanleiding van de uitwijzing van de jezuïeten uit Bohemen in dat jaar. In dit exemplaar ontbreekt het bijbehorende tekstblad. Het is een spotprent op de Roomse kerk.
'Contrareformatie' is een naam die door de protestantse historici werd gebruikt, omdat ze ervan uitgingen dat deze beweging ontstaan was als reactie op de Protestantse Reformatie. De Katholieke Reformatie wordt door rooms-katholieke historici echter beschouwd als een voortzetting van een kerkelijke hervormingsbeweging die liep vanaf de veertiende-eeuwse concilies tot het Concilie van Trente. Het was deze beweging die aanzette tot een meer verfijnde definiëring van de katholieke leer en de verbetering van het kerkelijk functioneren. Het Concilie van Trente betekende met zijn talrijke hervormingsbesluiten de definitieve doorbraak van de katholieke binnenkerkelijke hervorming, die vervolgens een opleving en een geestelijke hoogconjunctuur binnen de Katholieke Kerk tot gevolg had.
Op 17 augustus 1585 werd Antwerpen opnieuw katholiek, dankzij het militaire genie van Alexander Farnese, hertog van Parma. Hij had de grote steden van de Zuidelijke Nederlanden voor koning Filips II heroverd op de Staatse troepen van de opstandige noordelijke gewesten. De koning schonk de inwoners van Antwerpen genade. Overheidspersonen die zich met het calvinistische bewind hadden ingelaten, werden niet vervolgd. De Antwerpse protestanten kregen vier jaar de tijd om zich te bekeren of te vertrekken.
Intrede van Albert en Isabella in Antwerpen, Peeter I van der Borcht, 1602, ets, plaatrand: 32,7 x 44 cm, Universiteit Antwerpen - Bijzondere Collecties, MP 26.8.
Albert en Isabella leggen hun eed af buiten Antwerpen, Peeter I van der Borcht, 1602, ets, plaatrand: 33,5 x 44,3 cm, Universiteit Antwerpen - Bijzondere Collecties, MP 26.10.
Albert en Isabella leggen hun eed af voor het Stadhuis van Antwerpen, Peeter I van der Borcht, 1602, ets, plaatrand: 32,5 x 44 cm, Universiteit Antwerpen - Bijzondere Collecties, MP 27.11.
De katholieken konden herademen en op krachten komen. De geestelijkheid, gesteund door de streng katholieke Filips II en zijn gevolg, vatte de contrareformatorische strijd aan, met Antwerpen als de belangrijkste uitvalsbasis. De kerkelijke instituten die tijdens de godsdiensttroebelen en het calvinistisch bewind waren opgeheven, werden hersteld. De geestelijke en wereldlijke leiders in de Spaanse Nederlanden beseften dat de snelle en massale verspreiding van het protestantisme nauw verband hield met het feit dat de katholieken vaak onvoldoende doordrongen waren van de geloofspunten die de Roomse Kerk voorhield. Ook het economische leven herstelde zich onder het welwillende beleid van de Spaans-Habsburgse aartshertogen Albrecht (1559-1621) en Isabella (1566-1633) en het staakt-het-vuren van het Twaalfjarig Bestand (1609-1621).
Toch waren er wel degelijk nog protestanten aanwezig in de Spaanse Nederlanden en in 1609 vaardigden Albrecht en Isabella een ordonnantie uit die iedere discussie over godsdienstige aangelegenheden verbood.
Wij (…) verbieden (…) aen allen persoonen van wat qualiteyt oft conditie sy zyn, soo wonende als frequenterende inde voors. Landen van onse ghehoorsaemheyt, te predicken, dogmatiseren, oft te stroyen eenighe ghereprobeerde leeringhe contrarie wesende aen ons (…) Heylich Gheloof, ende Catholicke Religie, oft de Wetten ende traditien der zelver, t’sy in publyck oft in eenighe particuliere oft secreten vergaderyngen.
Tot bloedige vervolgingen kwam het echter niet meer. De bisschoppen stelden zich gematigd op. De wereldlijke autoriteiten waren dan weer niet zozeer tolerant als wel erg laks. Dit belette de kerkelijke overheid natuurlijk niet om de protestanten in de gaten te houden, al was het maar in de hoop hen vroeg of laat te kunnen bekeren.
