Laatmiddeleeuwse gebedenboeken
Gebedenboek 'Neerl. 243', bewaard in de bibliotheek van het Ruusbroecgenootschap (Neerl. 243).
Gebeden- en getijdenboeken namen in de laatmiddeleeuwse devotiecultuur van de Lage Landen een centrale rol in en kenden een wijde verspreiding vanaf het einde van de veertiende eeuw. Gebedenboeken waren geen onbekend beeld voor laatmiddeleeuwse christenen. Kerkvaders, kerkleraren en vrouwen werden vaak afgebeeld met een gebedenboek in de hand. Bovendien kan ook een onderscheid gemaakt worden tussen private gebedenboeken, voor privé-devotie en liturgische gebedenboeken, die gebruikt werden bij een eredienst.
De benaming spreekt uiteraard al een beetje voor zich. Een gebedenboek is een boek met allerlei gebeden erin neergeschreven of — na de introductie van de drukkunst — gedrukt. Kenmerkend voor gebeden- en getijdenboeken is dat het zeker geen identieke massaproducten waren. Elk handschrift was uniek. De opdrachtgevers van deze boeken bepaalden hoe ze er dienden uit te zien en lieten ze aanpassen naar hun eigen noden. De keuzes hadden onder meer betrekking op de teksten en de decoratie.
Gebedenboeken waren een hulpmiddel bij het bidden en fungeerden als communicatiemiddel met het goddelijke. Ze creëerden routines van persoonlijke devotie en vulden de agenda van de gelovigen in. In middeleeuwse gebedenboeken kon men een waaier aan verschillende teksten aantreffen. Ze bevatten wel altijd gebeden, oefeningen en regelmatig ook een kalender en getijden. Berijmde gebeden waren er ook vaak terug te vinden, maar liederen nooit. Vanaf de vijftiende eeuw waren er ook rederijkersrefreinen aanwezig. In een eerste fase werden de teksten geschreven in het Latijn, de taal van de Kerk. Vanaf de veertiende eeuw werd ook de volkstaal gehanteerd. De gebeden die erin stonden werden vaak gebaseerd op de liturgie van de kerkdiensten of op devotionele praktijken van kloosterlingen.
In dit gebedenboek is bij aanvang van het boek een letterspel ingeschreven (Neerl. 12, f. 2r).
In een latere fase werden er soms aantekeningen bijgeschreven. In dit geval betreft het een geboortebericht (Neerl. 12, f. 3r).
Onderaan de pagina vraagt de kopiiste om voor haar te bidden (Neerl. 18, f. 100v).
De band van dit gebedenboek werd gerestaureerd (Neerl. 17).
Gebedenboeken kunnen ons dus veel meer informatie verschaffen dan enkel de betekenis van de inhoud. Door te kijken naar gebedenboeken kunnen we ons inzicht verwerven in het dagelijkse leven, het zelfbeeld en de overtuigingen van de bezitters. Ze bevatten bovendien meer dan alleen gebeden. Vaak werden in deze boeken verschillende nota's genoteerd. Deze waren divers van aard.
Wanneer oude boeken in slechte staat overgeleverd zijn kunnen deze eerst gerestaureerd worden vooraleer deze in (bibliotheek)collecties op te bergen.
Dit alles kan geïllustreerd worden aan de hand van de collectie gebedenboeken van het Ruusbroecgenootschap.
Soms noteerde een eigenaar zijn of haar naam in het gebedenboek. In dit geval staat onderaan de pagina: 'Johan Sleeris' (ca. 19e eeuw) (Neerl. 17, f. 113r).
Belangrijke passages werden onderlijnd door eigenaars van de boeken (Neerl. 17, f. 123r).
Een selectie van de Middelnederlandse gebedenboeken in het bezit van de bibliotheek van het RG. De formaten zijn divers.
De grootste gebedenboeken uit de Middelnederlandse collectie gebedenboeken van het RG.
Dit zijn enkele van de kleinste gebedenboeken uit de collectie van het RG.
Enkele gebedenboeken uit de collectie van het RG. Door ze naast elkaar te leggen wordt het verschil in formaat duidelijker.
Dit is het kleinste gebedenboek in de collectie van het RG, maar ook het dikste (Neerl. 242).
Gebedenboeken bestonden in verschillende formaten, maar de meesten waren eerder aan de kleine kant. Ze waren dan ook vooral bestemd voor privé-devotie en moesten makkelijk te dragen zijn. Gebedenboeken waren op elk moment raadpleegbaar.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~