Heilige Rosalia van Palermo, Anthony Van Dyck, ca. 1625, Museo Nacional del Prado Madrid, P001494.
Hoe kon Rosalia van Palermo, een middeleeuwse heilige met een relatief kleine cultus, een halve eeuw na haar overlijden zo een grote aanhang, verering en kunstexplosie in schilderijen en prenten uitlokken? De kluizenares Rosalia was vanaf haar dood rond 1166 een lokale heilige in Sicilië, maar haar cultus kon pas internationaal doorbreken tijdens de zeventiende-eeuwse pestuitbraken, ook al was haar link met deze ziekte initieel zeer zwak. In 1624, bijna 400 jaar na haar overlijden, werden tijdens een zware epidemische uitbraak van de pest haar beenderen gevonden in een van de grotten van de Monte Pellegrino. Haar relieken werden met een grote, feestelijke processie geïntroduceerd in de pestlijdende stad en de kathedraal binnengebracht. Het volk geloofde echt dat dankzij haar tussenkomst de stad verlost werd van dood en verderf. Rosalia werd dan ook een van de patroonheiligen van de stad en omarmd als een nieuwe pestheilige in heel katholiek Europa.
Maria en Kind kronen de H. Rosalia van Palermo, met toekijkende H. Petrus en H. Paulus, Anthony Van Dyck, 1629, Kunsthistorisches Museum Wien, GG_482_HP
Hoewel haar cultus opleefde in het kader van de pest, hebben de oorlogen en godsdiensttroebelingen van de zestiende en zeventiende eeuw ook zeker hun invloed gehad op de aanbidding van Rosalia. Na de Protestantse Reformatie zette de Katholieke Kerk sterk in op de Maria- en heiligenverering, die de protestanten afwezen als idolatrie en afgodendienst. Heiligenverering werd dus een bepalend kenmerk voor de katholieke geestelijken en werd ook benadrukt in de geloofsbelijdenis.
Naast het geschreven en gesproken woord werd het gebruik van beelden een zeer belangrijk propagandamiddel voor de clerici ter promotie van de verering van ‘nieuwe’ heiligen, zoals Rosalia en om het ‘juiste’ geloof terug tot bij de mensen te brengen. Ook in de Lage Landen werd de H. Rosalia enthousiast onthaalt in de zeventiende eeuw. Het was een turbulente tijd in onze streken met de Protestantse Reformatie – die niet altijd bloedeloos verliep, de Opstand tegen de Spaanse overheersing, de splitsing van de Zuidelijke en Noordelijke Nederlanden en daaropvolgende economische crisis. De val van Antwerpen in 1585 luidde de definitieve splitsing van de Lage Landen in en maakte een einde aan de economische ‘Gouden (zestiende) Eeuw’ van de Scheldestad.
Een sterke contrareformatorische strijd werd aangevat, waardoor het zeventiende-eeuws Antwerpen toch een creatief, cultureel en religieus hoogtij kende met de Barok. In deze contrareformatorische bloeiperiode zetten enkele bekende barokke schilders uit de Antwerpse School de toon: Peter Paul Rubens, Anthony Van Dyck, Jacob Jordaens, enz. Daarnaast streed de Katholieke Kerk om zieltjes te redden van allerlei vormen van protestantisme en ketterij. Antwerpen werd het centrum van de Contrareformatie in de Lage Landen onder de leiding van de Sociëteit van Jezus, kortweg de orde van de jezuïeten.
Suffragia Rosalia van Palermo, Papenbroeck, ca. 1628-1714, Ruusbroecgenootschap, deelcollectie suffragia 2.5, type: Van Papenbroeck, Duitse tekst, september, oktober nrs. 257 tot 320.
In deze tentoonstelling bekijken we specifiek de casus van de pestheilige Rosalia van Palermo in Antwerpen. De jezuïeten hebben een zeer belangrijke rol gespeeld in haar devotiecultus te Antwerpen. Deze tentoonstelling is gebaseerd op historisch onderzoek en maakt rijkelijk gebruik van illustraties. Ook enkele contemporaine figuren komen aan het woord. We beginnen met een schets van deze woelige tijden en de belangrijkste christelijke denominaties in Antwerpen voordat de Katholieke Kerk terug de touwtjes in handen nam. Vervolgens zoomen we even in op het belang van de heiligenverering waaruit de devotieprenten-traditie kracht putte. Om ten slotte tot een van de succesvolste heiligen van de zeventiende eeuw te komen: Rosalia van Palermo. Indien de lokroep van Rosalia te sterk is, kan de achtergrond schets overgeslagen worden. Het eerste deel van de tentoonstelling biedt extra duiding bij het belang van de opkomst van deze heilige voor de jezuïeten en Antwerpen tijdens de Katholieke Reformatie.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Deze tentoonstelling bouwt voort op de masterthesis en de stage voor Cultureel Erfgoed van Lotte Kemps, masterstudente Geschiedenis aan de Universiteit Antwerpen, en werd gerealiseerd tijdens haar stage voor het vak Cultureel Erfgoed, bij de bibliotheek van het Ruusbroecgenootschap onder begeleiding van Erna Van Looveren en Daniël Ermens. Deze webtentoonstelling sluit ook aan bij het stadsfestival Barokke Influencers dat loopt van maart tot november 2023. De meeste beelden in deze tentoonstelling maken deel uit van de collectie van het Ruusbroecgenootschap, maar ook rechtenvrije beelden uit andere collecties worden getoond in het verhaal. Indien hier fouten zijn gemaakt in de beschrijving van de beelden nodig ik de eigenaars uit om me te corrigeren.