Antwerpia in Brabancia, anoniem, 1520-1540, MAS Antwerpen, AV.1145. Men kan zien dat kerken een belangrijke plaats innamen in het Antwerpse stadsbeeld van de zestiende eeuw.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Culturele en religieuze kloof
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Hoewel de Kerk alomtegenwoordig was in de vroegmoderne Europese samenleving, kenden de jaren twintig van de zestiende eeuw een gunstig klimaat voor de verspreiding van afwijkingen van de officiële Roomse kerkleer. Net als in andere stedelijke centra hadden talrijke Antwerpse christenen ernstige kritiek op de tekortkomingen van de Kerk, waardoor ze meer open stonden voor andere strekkingen van het christendom, zoals de volgelingen van onder andere Luther en Calvijn en de anabaptisten, waarmee ze in de kosmopolitische stad in contact kwamen. Samen leven en werken in de stad verliep in eerste instantie redelijk vlot.
Hoewel Keizer Karel V initieel streng wou optreden tegen de afwijkende gelovigen, toonde de bestuurlijke realiteit van het Heilige Roomse Rijk met zijn talrijke zelfstandige gebieden onvoldoende kracht tegen de reformatie. De keizer had een enorm prestige en enig vermogen om zijn onderdanen te beïnvloeden, maar praktisch gesproken was elke Duitse prins soeverein in zijn eigen domein. Ook in de Lage Landen, die in de zestiende eeuw nog deel uitmaakten van het Heilig Roomse Rijk, bleek de keizerlijke macht niet sterk genoeg bestand te zijn tegen het snel verspreidende protestantisme. Zo ging ook het Antwerpse stadsbestuur niet mee in de politiek van Karel V omwille van economische overwegingen.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
U moet begrijpen, eerwaarde vader, dat de Antwerpenaren in dat conflict geen kant kunnen kiezen. Als we de Duitse handelaars voor het hoofd stoten, dan steken we het zwaard in onze eigen voet. – Pieter Gillis
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Met zijn opvolger, zijn zoon Filips II, die geen keizer werd, werden de Lage Landen onderdeel van het streng katholieke Spaanse Rijk. De strijd tussen de protestanten, vooral calvinisten, en katholieken werd onder zijn bestuur steeds heviger, ook in Antwerpen. Heel wat inwoners wilden of konden aanvankelijk niet kiezen tussen het protestantse of katholieke geloof. Veel gelovigen stonden met hun ene voet in het nieuwe geloof, maar hadden de deur naar de oude Roomse kerk en de paus nog niet gesloten. Wel is het zo dat veelal politieke omstandigheden in de tweede helft van de zestiende eeuw mensen ertoe dwongen om toch een keuze te maken. Afhankelijk van de situatie verkoos men dan het protestantisme – tijdens het Wonderjaar (1566-1567) en de Calvinistische Republiek (1577-1585) – of het katholicisme – in de periode van de Hertog van Alva (1567–1573).
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Leven in Antwerpen in gevaarlijke tijden
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Gezicht op de bevroren Schelde in 1564, Bernard vande Putte, 1565, houtsnede, Die Nieuwe Chronijcke van Brabandt oft tvervolch vande oude Mitsgaders Vlaenderen Hollant en Zeelandt ... uitgegeven door Jan Mollijns.
Tirannie van Alva, ca. 1569, Willem Jacobsz. Delff, 1622, gravure, plaatrand: hoogte 416 mm x breedte 580 mm, Rijksmuseum Amsterdam, RP-P-OB-79.001. Allegorie op de tirannie van de hertog van Alva in de Nederlanden, ca. 1569. Links zit Alva op zijn troon in een paleis omringd door leden van de Bloedraad. Voor hem knielen geketend de 17 personificaties van de Nederlandse provincies.
De Spaanse furie te Antwerpen in 1576, Frans Hogenberg , 1577, ets, plaatrand: hoogte 371 mm × breedte 454 mm, Rijksmuseum Amsterdam, RP-P-OB-76.862. Gecombineerde voorstelling van zeven episoden uit de Spaanse Furie te Antwerpen 4-5 november 1576 op één blad.
Een "tyd van oorloge ende troubels"
